Fratelli tutti: Allen broeders (preek)
In Fratelli tutti staan de begrippen broederschap en sociale vriendschap centraal. Evenals in zijn vorige encycliek over de zorg voor de schepping ‘Laudato si’’ refereert de paus aan de heilige waaraan hij zijn naam ontleent: de heilige Franciscus van Assisi. Met de woorden ‘Fratelli tutti’ richt Sint Franciscus zich tot zijn medebroeders. Mocht u nu denken dat dit alleen iets voor mannen is, kan ik u zeggen dat de Duitsers het hier over ‘Geschwisterlichkeit’ hebben. En hier geldt dat het begrip zusterschap de mannen niet uitsluit. De paus herinnert ons eraan dat Sint Franciscus had begrepen dat God liefde is, en dat hij inspireerde tot het idee van een broederlijke samenleving.
De paus pleit voor een open samenleving met mensen die openstaan voor mensen die anders zijn. Dit gaat niet over het in economische termen openen van markten, maar over het liefdevol openen van onze harten naar alle mensen. Hij waarschuwt tegen het liberale marktdenken. Hierin worden mensen onderschikt aan persoonlijke belangen. In plaats van een doel te zijn, worden mensen hierin een middel en is er geen respect voor hun menselijke waardigheid. De fundamentele mensenrechten zijn dan niet voor iedereen gelijk. In het internationale handelen ontbreekt het vaak aan morele waarden en aan verantwoordelijkheidsgevoel voor het wereldwijde algemeen welzijn. Alles wordt opgeofferd aan kortzichtige economische belangen. Het loslaten van de grote broederlijke waarden leidt tot cynisme.
Menselijke waardigheid is een sleutelbegrip in onze benadering van vluchtelingen en migranten. Voortdurend moeten wij voor ogen houden dat het hier om mensen gaat. Mensen met een andere achtergrond en uit een andere cultuur hebben ons iets te bieden en kunnen ons in immateriële zin verrijken. Angst ontneemt ons echter vaak de moed om de ander te ontmoeten. De paus pleit voor echte ontmoeting tussen mensen en voor diepgaande communicatie en dialoog. Het gaat om het gestadig opbouwen van vriendschap en om een geleidelijk groeiende consensus. Hij waarschuwt hierbij voor de sociale agressie die we vaak op internet zien.
De paus is niet bang voor scherpe bewoordingen bij het aan de kaak stellen van misstanden in de wereld van vandaag. Maar daarnaast is er vooral sprake van hoop op een betere wereld, want God blijft voortdurend het goede in de mensheid zaaien.
Wij mensen zijn geschapen voor de liefde. In relatie met anderen leren wij onszelf kennen en groeien wij als mens. Door de betrokkenheid op anderen komen we tot een sociale vriendschap die niemand uitsluit en een broederschap die voor iedereen openstaat. Deze universele broederschap is grensoverschrijdend. Broederschap en sociale vriendschap beperkt zich niet tot gelijkgestemden. Zij vereisen de erkenning van de waardigheid van alle mensen, altijd en overal. Alle mensen hebben het recht waardig te leven en zich volledig te ontwikkelen. Dat geldt ook voor kwetsbare mensen die economisch gezien mogelijk geen bijdrage leveren zoals ouderen en mensen met een handicap.
Het idee dat we allemaal broeders en zuster zijn, moet ook concreet worden in de internationale verhoudingen. Wederzijdse hulp tussen landen komt iedereen ten goede. Een land dat zich ontwikkelt en tegelijkertijd zijn oorspronkelijke culturele basis behoudt, is een schat voor de hele mensheid. De paus pleit voor het versterken van de internationale samenwerking en van de universele solidariteit. Dit vraagt onder meer om hervorming van de Verenigde Naties. Er is een juridische, politieke en economische wereldorde nodig om het concept van de familie van naties concreet te maken. Geen enkel land kan zonder de samenwerking met andere landen het algemeen welzijn van zijn eigen bevolking garanderen. De paus waarschuwt ook voor de verschillende vormen van populisme. Wanneer politici in naam van de welvaart van het eigen land haat en angst zaaien ten opzichte van andere naties, moeten we ons zorgen maken, op tijd reageren en actie ondernemen.
De liefde moet het spirituele hart van de politiek zijn. Dan is er openheid naar andere mensen en andere volkeren. Dan is er aandacht voor de zwakke en noodlijdende mensen. De liefde respecteert en verwelkomt verschillen tussen mensen. De liefde brengt ons met elkaar in gesprek. De paus pleit voor een cultuur van ontmoeting en dialoog. Ontmoeting en dialoog tussen verschillende culturen en tussen verschillende groepen in de samenleving. Een echt gesprek met anderen behoedt ons voor zelfgerichtheid en brengt ons tot solidariteit en samenwerking gericht op het algemeen welzijn. In een pluralistische samenleving is de dialoog het beste middel om fundamentele waarheden te onderkennen. Waarheid kan nooit los gezien worden van gerechtigheid en barmhartigheid. Samen vormen zij de basis voor vrede en verzoening.
De dialoog tussen de verschillende godsdiensten is nodig om te komen tot vriendschap, vrede en harmonie en om spirituele en morele waarden en ervaringen in een geest van liefde en waarheid met elkaar te delen. Op basis van de gedeelde overtuiging dat iedereen een kind van God is, kunnen godsdiensten samen bijdragen aan de universele broederschap en in vrede met elkaar samenleven.
De rol van de Kerk beperkt zich niet tot de privésfeer. Zij heeft respect voor de autonomie van de politiek, maar is ook zelf van publieke betekenis. De Kerk heeft aandacht voor de waardigheid van de mens, het algemeen welzijn en de ontwikkeling van de volkeren. Alles wat menselijk is gaat ook de Kerk aan.
Hiermee heb ik u zonder alle thema’s te behandelen een beknopt overzicht gegeven van de inhoud van deze encycliek. De complete Nederlandse vertaling laat nog even op zich wachten. Mijn uitgebreide samenvatting vindt u hier. Onder de titel ‘Kerk en samenleving’ zal ik in een aantal video’s van ‘Leef- en geloofmoment’ gedurende de komende maanden onderdelen ervan bespreken. Amen.
Diaken Pier Tolsma 