Fratelli tutti: een inleiding
Broederschap en sociale vriendschap
De paus pleit voor een open samenleving met mensen die openstaan voor mensen die anders zijn. Dit gaat niet over het in economische termen openen van markten, maar over het liefdevol openen van onze harten naar alle mensen. Hij waarschuwt tegen het liberale marktdenken. Hierin worden mensen onderschikt aan persoonlijke belangen. In plaats van een doel te zijn, worden mensen hierin een middel en is er geen respect voor hun menselijke waardigheid. De fundamentele mensenrechten zijn dan niet voor iedereen gelijk. In het internationale handelen ontbreekt het vaak aan morele waarden en aan verantwoordelijkheidsgevoel voor het wereldwijde algemeen welzijn. Alles wordt opgeofferd aan kortzichtige economische belangen. Het loslaten van de grote broederlijke waarden leidt tot cynisme.
Menselijke waardigheid is een sleutelbegrip in onze benadering van vluchtelingen en migranten. Voortdurend moeten wij voor ogen houden dat het hier om mensen gaat. Mensen met een andere achtergrond en uit een andere cultuur hebben ons iets te bieden en kunnen ons in immateriële zin verrijken. Angst ontneemt ons echter vaak de moed om de ander te ontmoeten. De paus pleit voor echte ontmoeting tussen mensen en voor diepgaande communicatie en dialoog. Het gaat om het gestadig opbouwen van vriendschap en om een geleidelijk groeiende consensus. Hij waarschuwt hierbij voor de sociale agressie die we vaak op internet zien. De paus is niet bang voor scherpe bewoordingen bij het aan de kaak stellen van misstanden in de wereld van vandaag. Maar daarnaast is er vooral sprake van hoop op een betere wereld, want God blijft voortdurend het goede in de mensheid zaaien.
Wij mensen zijn geschapen voor de liefde. In relatie met anderen leren wij onszelf kennen en groeien wij als mens. Door de betrokkenheid op anderen komen we tot een sociale vriendschap die niemand uitsluit en een broederschap die voor iedereen openstaat. Deze universele broederschap is grensoverschrijdend. Broederschap en sociale vriendschap beperkt zich niet tot gelijkgestemden. Zij vereisen de erkenning van de waardigheid van alle mensen, altijd en overal. Alle mensen hebben het recht waardig te leven en zich volledig te ontwikkelen. Dat geldt ook voor kwetsbare mensen die economisch gezien mogelijk geen bijdrage leveren zoals ouderen en mensen met een handicap.
Het idee dat we allemaal broeders en zuster zijn, moet ook concreet worden in de internationale verhoudingen. Wederzijdse hulp tussen landen komt iedereen ten goede. De paus pleit voor het versterken van de internationale samenwerking en van de universele solidariteit. Dit vraagt onder meer om hervorming van de Verenigde Naties. Er is een juridische, politieke en economische wereldorde nodig om het concept van de familie van naties concreet te maken. Geen enkel land kan zonder de samenwerking met andere landen het algemeen welzijn van zijn eigen bevolking garanderen. De paus waarschuwt ook voor de verschillende vormen van populisme. Wanneer politici in naam van de welvaart van het eigen land haat en angst zaaien ten opzichte van andere naties, moeten we ons zorgen maken, op tijd reageren en actie ondernemen.
De liefde moet het spirituele hart van de politiek zijn. Dan is er openheid naar andere mensen en andere volkeren. Dan is er aandacht voor de zwakke en noodlijdende mensen. De liefde respecteert en verwelkomt verschillen tussen mensen. De liefde brengt ons met elkaar in gesprek. De paus pleit voor een cultuur van ontmoeting en dialoog. Ontmoeting en dialoog tussen verschillende culturen en tussen verschillende groepen in de samenleving. Een echt gesprek met anderen behoedt ons voor zelfgerichtheid en brengt ons tot solidariteit en samenwerking gericht op het algemeen welzijn.
In een pluralistische samenleving is de dialoog het beste middel om fundamentele waarheden te onderkennen. Waarheid kan nooit los gezien worden van gerechtigheid en barmhartigheid. Samen vormen zij de basis voor vrede en verzoening. De dialoog tussen de verschillende godsdiensten is nodig om te komen tot vriendschap, vrede en harmonie en om spirituele en morele waarden en ervaringen in een geest van liefde en waarheid met elkaar te delen. Op basis van de gedeelde overtuiging dat iedereen een kind van God is, kunnen godsdiensten samen bijdragen aan de universele broederschap en in vrede met elkaar samenleven. De rol van de Kerk beperkt zich niet tot de privésfeer. Zij heeft respect voor de autonomie van de politiek, maar is ook zelf van publieke betekenis. De Kerk heeft aandacht voor de waardigheid van de mens, het algemeen welzijn en de ontwikkeling van de volkeren. Alles wat menselijk is gaat ook de Kerk aan.
Misstanden in de wereld
Lang leek het dat de wereld van de vele oorlogen en mislukkingen had geleerd en zich langzaam ontwikkelde in de richting van integratie. Maar in onze tijd zien we een terugslag. Oude conflicten spelen weer op. In een aantal landen leidt het idee van de eenheid van volk en natie tot nieuwe vormen van egoïsme en verlies van sociaal denken. Meer dan ooit zijn we alleen in deze wereld waarin het vooral gaat om individuele belangen en de gemeenschap in de verdrukking zit. De toenemende globalisering versterkt de positie van de sterke gebieden maar verzwakt de positie van de zwakste en armste regio’s. Zij worden hierdoor kwetsbaarder en afhankelijker. Zij hebben te maken met nieuwe vormen van culturele kolonisatie. Het lijkt dat sommige mensen opgeofferd mogen worden ten gunste van een bevoorrechte groep om te kunnen doen wat ze wil. Mensen worden niet langer gezien als een hoogste waarde die gerespecteerd en beschermd moet worden. Zeker als ze arm of gehandicapt zijn, als ze nog niet nuttig zijn – zoals de ongeborenen – of als ze niet langer nuttig zijn – zoals de ouderen.
Vaak krijg je de indruk dat de mensenrechten niet voor iedereen gelijk zijn. Er is geen sprake van gelijke waardigheid van alle mensen. In de wereld van vandaag zijn er nog vele vormen van onrecht. Terwijl het ene deel van de mensheid in weelde leeft, ziet een ander deel zijn eigen waardigheid genegeerd, geminacht of met voeten getreden en worden fundamentele rechten genegeerd of geschonden. Vrouwen hebben vaak niet dezelfde waardigheid en rechten als mannen. Ondanks het sluiten van overeenkomsten door de internationale gemeenschap om een einde te maken aan alle vormen van slavernij, zijn er nog steeds miljoenen mensen die van hun vrijheid worden beroofd. Zij worden gedwongen te leven in omstandigheden vergelijkbaar met slavernij.
Oorlogen, aanslagen, vervolgingen en vele andere gewelddadigheden tegen de menselijke waardigheid worden verschillend beoordeeld, afhankelijk van de vraag of ze al dan niet gunstig zijn voor bepaalde, vooral economische belangen. Onze wereld zit gevangen in een merkwaardige tegenstrijdigheid: wij denken stabiliteit en vrede te garanderen met een vals gevoel van veiligheid gebaseerd op een mentaliteit van angst en wantrouwen. Er is sprake van een verval van ethiek in het internationaal handelen, en van een verzwakking van spirituele waarden en verantwoordelijkheidsgevoel. In spanningshaarden worden wapen- en munitievoorraden opgebouwd. Dit gebeurt in een wereldwijde context van onzekerheid, ontgoocheling, angst voor de toekomst en kortzichtige economische belangen.
Zowel sommige populistische politieke stromingen als liberale economische benaderingen stellen dat de komst van migranten ten koste van alles moet worden vermeden. Ook wordt beweerd dat de hulp aan arme landen beperkt moet blijven, zodat deze de bodem van de put bereiken en besluiten tot bezuinigingsmaatregelen. Men beseft niet dat achter deze abstracte en moeilijk te handhaven uitspraken veel levens op het spel staan. Door gesloten en intolerante houdingen sluiten wij onze ogen voor anderen. Van de andere kant worden de afstanden tot hen paradoxaal genoeg steeds kleiner of raakt het recht op privacy in het gedrang. Alles wordt een soort spektakel dat bespied en bekeken kan worden, en het leven staat onder voortdurende controle. Digitale acties van haat en destructie zijn geen vorm van positieve aandacht maar daden van vijandschap. Sociale agressie heeft op internet alle ruimte. Dit leidt tot complete schaamteloosheid bij ideologische groeperingen.
De les uit corona
De coronapandemie kan een les zijn op weg naar een betere toekomst. Corona bracht het onvermogen tot samenwerking van landen aan het licht. Niemand kan in zijn eentje het leven aan. We hebben een gemeenschap nodig die ons steunt, die ons helpt en waarin we elkaar helpen om vooruit te kijken. Door de wereldwijde tragedie van de coronapandemie beseffen we dat we een wereldgemeenschap zijn, dat allen in hetzelfde schuitje zitten en dat het probleem van de één ieders probleem is. We realiseren ons dat niemand alleen gered wordt, dat het alleen mogelijk is om samen gered te worden.
De harde en onverwachte klap van deze pandemie dwong ons weer aandacht te hebben voor het belang van alle mensen in plaats van het voordeel van enkelen. Nu beseffen we dat we onszelf gevoed hebben met dromen van pracht en praal en dat we uiteindelijk enkel verstrooiing, bekrompenheid en eenzaamheid hebben geconsumeerd. Als alles met elkaar verbonden is, is het moeilijk voor te stellen dat deze catastrofe los staat van de wijze waarop we de werkelijkheid zien met onze claim dat we de absolute heersers zijn over ons eigen leven en over alles wat er bestaat.
Het is de wereld zelf die schreeuwt en rebelleert. Maar we vergeten al snel de lessen van de geschiedenis. Als deze gezondheidscrisis voorbij is, zal de ergste reactie zijn dat we ons nog meer in een koortsachtig consumentisme en nieuwe vormen van egoïstisch zelfbehoud storten. Laten we hopen dat de immense pijn niet nutteloos zal zijn, maar dat we een stap maken naar een nieuwe manier van leven en definitief ontdekken dat we elkaar nodig hebben. Als we er niet in slagen de gedeelde passie voor een gemeenschap van saamhorigheid en solidariteit terug te winnen, zal de wereldwijde illusie die ons misleidt, ineenstorten en velen achterlaten in de greep van angst en leegte.
Uitgesproken op 12 oktober 2022 in het overleg van de katholieke contactraad voor interreligieuze dialoog met moslims van Hizmet.
Diaken Pier Tolsma 