Gesprekken over ouderen en ouderdom

Dit jaar heeft paus Franciscus een serie catecheses gehouden over ouderdom. Op basis daarvan wil ik deze drie avonden met u spreken over de volgende drie onderwerpen:
1. Vriendschap en verbondenheid tussen de verschillende leeftijden;
2. De verheerlijking van de jeugd;
3. De bijdrage van ouderen aan de samenleving.

1. Vriendschap en verbondenheid tussen de verschillende leeftijden

De profeet Joël leert ons: “Profeteren zullen uw zonen en uw dochters, uw ouderen zullen dromen krijgen” (3,1). Dit betekent ook dat jongeren niet weten wat ze met hun toekomst aan moeten als de ouderen hun dromen in het verleden begraven.

De paus Franciscus zegt hierover: “Jongeren die niet langer de dromen van de ouderen bevragen, en alleen dromen zien die niet verder gaan dan hun neus lang is, hebben moeite met het dragen van hun heden en met het verdragen van hun toekomst. Als grootouders terugplooien in zwaarmoedigheid, zullen jongeren zich nog meer buigen over hun smartphone. Het scherm blijft misschien aan, het leven echter dooft voortijdig. (…) Ouderen bezitten de rijkdom van het geleefde leven waarop ze elk ogenblik een beroep kunnen doen. Zullen ze alleen maar kijken naar de jongeren die hun visioen verliezen of zullen ze hen begeleiden en hun dromen aanwakkeren? Wat zullen de jongeren doen met de dromen van de ouderen?”

Het gaat om de samenhang van alle leeftijdsgroepen, om vriendschap en verbondenheid tussen de verschillende generaties. Deze verbondenheid moet opnieuw gestalte krijgen. Dat vraagt dat de wijsheid van de oudere erkend wordt, als geleefde geschiedenis in de samenleving, en dat er een gesprek is tussen de generaties, een open dialoog met de jongeren.

De paus vervolgt: “Ik hoop (…) dat in de dialoog tussen jongeren en ouderen, de ouderen dromen aanbrengen en dat de jongeren die zouden aannemen en verder dragen. Laten we niet vergeten dat in de cultuur – zowel in het gezin als in de samenleving – de ouderen als de wortels van de boom zijn: zij bezitten de hele geschiedenis en de jongeren zijn als de bloesems en vruchten. Zonder sap, laten we zeggen zonder ‘doorstroming’ vanuit de wortels zullen ze nooit bloeien. (…) Al het mooie van een samenleving heeft te maken met de wortels van de ouderen.”

Als jongeren en ouderen niet met elkaar in gesprek zijn blijft elke generatie afgezonderd en kan zij haar boodschap niet doorgeven. Een jongere die niet verbonden is met zijn wortels, met zijn grootouders, krijgt geen kracht en groeit slecht, leert niet hoe hij de wereld om hem heen moet begrijpen. Daarom is het noodzakelijk de dialoog tussen de generaties te zoeken, vooral de dialoog tussen grootouders en kleinkinderen. Het gaat om liefdevolle relaties tussen bejaarden en jeugd. De dialoog tussen de generaties zal een bron van energie zijn voor een werkelijk humane samenleving.

“De verbondenheid van de generaties is onmisbaar. In een samenleving waarin ouderen niet spreken met de jongeren, de jongeren niet praten met de ouderen, de volwassenen niet spreken met de bejaarden en ook niet met de jongeren, is een onvruchtbare samenleving, een samenleving die niet naar de toekomst kijkt maar alleen naar zichzelf. Zij wordt eenzaam.” Aldus paus Franciscus.

Een oudere kan op een levendige wijze de diepere zin van de dingen begrijpen. Hierdoor kan hij op heldere wijze het geloof en de vruchten van zijn lange levenservaring voorleven en doorgeven. Dit inzicht van de oudere is een kostbaar geschenk voor de volgende generaties. Persoonlijk en direct luisteren naar de geleefde geloofsgeschiedenis, met alle zijn vreugdevolle en ellendige momenten, is onvervangbaar. Het gaat om het doorgeven van een doorleefd geloof. De paus vraagt zich af: “Zijn wij in staat deze gave van de bejaarden te onderkennen en te waarderen? Volgt de overdracht van het geloof – en van de zin van het leven – deze weg van het luisteren naar bejaarden?”

Het vertellen van de geloofsgeschiedenis moet met ontroering de zegeningen van God en met oprechtheid de menselijke tekortkomingen schetsen. Het zou mooi zijn als in de geloofsopvoeding ook aandacht is voor de ervaring van de bejaarden: een heldere getuigenis over de van God ontvangen zegeningen en een oprechte getuigenis van mislukkingen die om herstel en verbetering vragen. De geloofsopvoeding vraagt om vertrouwde en eenvoudige taal. Bejaarden en jongeren gaan samen, geleid door Jezus, binnen in zijn Rijk van leven en liefde.

Een spirituele oude dag is op bescheiden en levendige wijze in staat tot zo’n getuigenis. Door de gegroeide gevoeligheid van de ziel is de oude dag bevrijd van afgunst tussen generaties, bevrijd van wrok en van verwijt, en staat zij open voor de komst van God in de komende generatie. Dan staat de oudere open voor de jongere. Dan neemt men afscheid van het leven door het ‘eigen’ leven over te dragen aan de volgende generatie. De geestelijke gevoeligheid van de oude dag kan de competitie tussen de generaties op geloofwaardige en blijvende wijze doorbreken. Ouderen met deze gevoeligheid zoeken de eenheid en overstijgen het conflict.

Vragen voor het gesprek

1. Herkennen we onszelf in het geschetste beeld van ouderen?
2. Vinden we het geloofsgesprek tussen ouderen en jongeren belangrijk? Waarom?
3. Wat zijn onze eigen ervaringen?
4. Wat houdt ons tegen? Mogen we ons met de opvoeding van kleinkinderen bemoeien?

2. De verheerlijking van de jeugd

Vanavond hebben we het over de verheerlijking van de jeugd. Onze samenleving bestaat uit kinderen, jongeren, volwassenen en bejaarden, maar er is een onevenwichtigheid met vele gevolgen. Paus Franciscus zegt hierover: “De heersende cultuur heeft de jongvolwassene als enig model, dat wil zeggen: een zelfredzaam individu dat immer jong blijft. (…) De verheerlijking van de jeugd als enige leeftijd waardig om het menselijk ideaal te vertolken, samen met het misprijzen voor de ouderdom, gezien als broosheid, aftakeling of handicap, is het heersende beeld van de heersende machten in de twintigste eeuw.”

In dit denken kent alleen de jeugd de volheid van het leven en bestaat de ouderdom uit leegte en verlies van leven. De ouderdom wordt beschouwd als een leeftijd zonder bijzondere inhoud, een leeftijd die geen zin aan het leven geeft. Mensen hebben geen behoefte om ouderen op te zoeken en in de gemeenschap is er geen plaats voor hen. “Dus, voor een leeftijd die een bepalend deel van de samenlevingsruimte inneemt en gaat over een derde van het hele leven zijn er – soms – zorgplannen, maar geen bestaansprojecten. Zorgplannen, ja. Maar geen projecten om volop te kunnen leven. Dit is een leegte in het denken, in de verbeelding, in de creativiteit. (…) Jeugd is zeer mooi, maar eeuwige jeugd is een zeer gevaarlijke begoocheling.” Aldus de paus.

De zin van het leven bestaat niet alleen op de leeftijd van 25 tot 60 jaar. De zin van het leven is alles, van geboorte tot dood. Als je met alle leeftijden in gesprek gaat en relaties hebt, zal je volwassenheid rijker en sterker zijn. Het maakt ook de zin van het leven als geheel duidelijk.

De ouderdom vraagt om een zekere traagheid. Dat is wat anders dan stilstand. Traagheid schept ruimte voor de levenszin die door de obsessie van de haast weggedrukt wordt. De paus zegt: “De overdreven haast brengt een centrifugale kracht mee die ons wegvaagt als confetti. Men verliest totaal het zicht op het geheel. Ieder klemt zich vast aan het eigen stukje dat meedrijft op de golven van de markt.” Voor de markt is traagheid verlies en is tijd geld. De haast maakt het leven niet intenser, het leven wordt erdoor verpulvert. De paus zegt: “Wijsheid vraagt ‘tijdverlies’. Als je naar huis terugkeert en met je kind, jongen of meisje ‘tijd verliest’ dan is dit begaan zijn van fundamenteel belang voor de samenleving. En wanneer je naar huis terugkeert en opa of oma treft die misschien niet zo helder meer denkt of wat moeizamer ter tale is, en je blijft met hem of haar ‘tijd verliezen’, dan versterkt dit ‘tijd verliezen’ het menselijke gezin.” Het gaat om ‘tijd verliezen’. Dat brengt ieder van ons opnieuw tot liefde voor ons kwetsbare leven. De traagheid van de ouderdom is een onmisbare bron om de zin van het leven te begrijpen. Dankzij de traagheid wordt de bestemming van het leven als ontmoeting met God geloofwaardiger.

De broosheid van de ouderdom kent ervaringen van verwardheid en vernedering, van verlies en verlatenheid, van ontgoocheling en twijfel. Deze broosheid maakt vaak weinig indruk en leidt bij sommigen tot een soort gelatenheid en zelfs tot wrevel. Bejaarden zijn een last. De kwalen van de hoge ouderdom geven het gevoel dat het leven hoe dan ook ten einde loopt en zinloos is geworden. Dit zien we liever niet en leidt tot de gedachte de ouderen uit ons leven te verwijderen. De stijgende leeftijd brengt steeds meer broosheid en kwetsbaarheid met zich mee. Dit leidt tot eenzaamheid. In een samenleving van de uitsluiting worden bejaarden afgezonderd. De oude dag verliest niet alleen zijn waardigheid, maar men gaat zelfs twijfelen of het leven nog wel verder voorgezet mag worden. Dus gaan we onze kwetsbaarheid, onze ziekte, onze leeftijd en onze ouderdom verbergen.

De paus concludeert: “Er bestaat dus een ‘leer van de broosheid’. De broosheden niet verbergen, neen. Ze zijn echt. (…) De oude dag is in staat om dit op geloofwaardige wijze in herinnering te brengen gedurende heel de tijdspanne van het menselijk leven. De oude dag niet verbergen, de broosheden van de oude dag niet verbergen. Dit is een les voor ons allen.”

Vragen voor het gesprek

1. Herkennen we het geschetste beeld van onze cultuur?
2. Zijn het ook de ouderen die het beeld van de eeuwige jeugd in stand houden?
3. Benadrukken de pensionado’s die alleen maar genieten, de leegheid van hun bestaan?
4. Proberen ook wij zolang mogelijk jong te zijn?
5. Durven we broos, kwetsbaar en afhankelijk te zijn?

3. De bijdrage van ouderen aan de samenleving

Vanavond hebben we het over de zin en waarde van de ouderdom. Wat kunnen ouderen aan de samenleving bijdragen? Tegenwoordig is het normaal dat we na de pensioendatum nog vele jaren leven. Hoe gaan we met deze tijd om en hoe maken we deze tijd vruchtbaar? Hoe kunnen we verder groeien in gezag, heiligheid en wijsheid?

Eerder hebben we het gehad over de verbondenheid tussen de generaties. De ouderen hebben de taak hun dromen met de jongeren te bespreken om eraan bij te dragen dat de jongeren hun toekomst vorm kunnen geven. De oudere is in staat de diepere zin van het leven helder en levendig over te dragen aan jongeren. Zij kunnen hen laten zien wat geloven betekent. Ouderen maken zichtbaar dat het leven ook broos en kwetsbaar is. Het leven is veel meer dan alleen maar jong zijn en meer dan alleen maar oppervlakkig genieten. Het is aan de ouderen de volheid van het leven zichtbaar te maken en door te geven.

De ouderdom laat zien dat het leven meer is dan produceren en consumeren. Het leven is ook ‘zijn’. De traagheid van de ouderdom kan in de samenleving een bron van rust zijn. ‘Tijd verliezen’ geeft ruimte voor bezinning en reflectie. ‘Tijd verliezen’ legt de nadruk op het ‘zijn’, het ‘zijn’ ook in elkanders aanwezigheid en in de aanwezigheid van God. De traagheid van de ouderdom is in staat de zin van het leven zichtbaar te maken.

Paus Franciscus zegt dat alles tot koopwaar wordt. “Men koopt en verkoopt, meningen, gerechtsdaden… Goederen worden verbruikt en genoten zonder aandacht voor de geestelijke kwaliteit van het leven, zonder zorg voor het leefmilieu van de gemeenschappelijke woning. Alles wordt uitgebuit zonder aandacht voor de vernedering en vergiftiging waaronder velen lijden. Zonder aandacht ook voor het kwaad dat de samenleving ondermijnt.” Corruptie wordt gaandeweg een normale manier van doen. “De oude dag is de gepaste toestand om de misleiding te verstaan van deze normalisatie van een leven bezeten door genot en leeg aan innerlijkheid: leven zonder denken, zonder offer, zonder innerlijkheid, zonder schoonheid, zonder waarheid, zonder gerechtigheid, zonder liefde. Dat alles is corruptie.” De speciale gevoeligheid van de ouderen geeft hen de verantwoordelijkheid hun geweten te laten spreken, tegen misstanden te ageren en de jongere generaties te waarschuwen.

De oude dag doet ook beseffen dat wij over het algemeen geen hoofdrolspelers zijn, maar slechts getuigen. De paus zegt: “Wanneer een individu aanvaardt geen hoofdrolspeler te zijn, maar betrokken te zijn als getuige komt het goed: die man of vrouw wordt op de juiste wijze volwassen. Dat gebeurt niet wanneer men altijd hoofdrolspeler wil zijn, anders zal deze weg niet groeien naar de volheid van de oude dag. Het bezoek van God wordt niet zichtbaar in het leven van hen die hoofdrolspelers willen zijn en nooit getuigen.” Door de houding van getuige aan te nemen wordt ons geopenbaard waar het in het leven om gaat. De getuige ziet en ervaart. De getuige kan anderen erover vertellen.

Over het getuigen van ons geloof zegt de paus: “Het christelijk geloof is niet slechts het Credo opzeggen, maar het Credo denken, het Credo voelen, het Credo doen. (…) In veel stromingen in onze samenleving en in onze cultuur, krijgt de geloofspraktijk een negatieve voorstelling. (…) De geloofspraktijk wordt gezien als een zaak voor bejaarden. De druk die deze algemene kritiek uitoefent op jongeren is sterk. (…) Misschien moeten wij, ouderen, een belangrijke zending opnemen: aan het geloof zijn eer teruggeven. (…) Geloof verdient eerbied en eer tot het einde toe: het heeft ons leven veranderd, het heeft onze geest gezuiverd, het heeft ons de aanbidding van God geleerd en de liefde tot de naaste. Het is een zegen voor allen! (…) We zullen in alle nederigheid en sterkte aantonen, precies op onze oude dag, dat geloven geen zaak ‘van ouderen’ is, maar van het leven. Geloven in de heilige Geest, die alles nieuw maakt, en Hij zal ons graag helpen.”

Allemaal hebben we ook de ervaring hoe ons geloof op de proef wordt gesteld. Wijzelf en mensen van wie we houden hebben concreet te maken met lijden. Het kwaad is zeer nadrukkelijk in de wereld aanwezig. De paus zegt: “Er bestaat, met betrekking tot het mysterie van het kwaad, een soort recht op protest vanwege het slachtoffer. Een recht dat God aan iedereen geeft, meer nog, dat Hijzelf, feitelijk, inspireert. (…) Als jij een wonde in je hart hebt, een pijn en je voelt de neiging om te protesteren, protesteer ook tegen God, weet dat God naar je luistert. God is Vader, God verbaast zich niet over ons protest-gebed, neen! God verstaat dat.” Ook zo getuigen we van ons standvastig vertrouwen in Gods beloften.

Het leven kent teleurstellingen. Ontnuchtering hoort bij de oude dag. dat kan ontmoedigen, onverschillig en cynisch maken en de wil tot handelen ontnemen. De paus zegt: “Deze leegte aan zin en kracht (…) ontneemt niet slechts de krachten aan de wil tot het goede. Als weerslag opent zij de deur voor de agressiviteit van de machten van het kwaad. (…) Met al onze vooruitgang, met al onze welvaart, zijn we een samenleving van de vermoeidheid geworden. (…) Bejaarden rijk aan wijsheid en humor doen goed aan de jongeren. (…) Het zijn zij die in de jongeren de honger en dorst naar gerechtigheid zullen zaaien.”

Ouderen kunnen hun omgeving niet alleen hun hoop maar ook hun dankbaarheid tonen voor alles wat het leven hun geschonken heeft, alle liefde die hebben mogen ontvangen en hebben mogen geven. In dankbaarheid en hoop kunnen zij met een glimlach naar het einde toeleven en uiteindelijk ook afscheid nemen met de glimlach.

Vragen voor het gesprek

1. Hebben ouderen een bijdrage aan de samenleving te leveren?
2. Laten wij ons geweten spreken in de omgang met anderen?
3. Is ons geloof in de loop der jaren gerijpt en standvastiger geworden?
4. Zijn wij dankbare en hoopvolle mensen?

De gesprekken vonden plaats op 30 november en 7 en 14 december in de pastorie van de Sint Martinuskerk in Voorburg.