Renewing Islam by Service

Auteur: Pim Valkenberg
Titel: Renewing Islam by Service: A Christian View of Fethullah Gülen and the Hizmet Movement
Uitgever: The Catholic University of America Press, 2015
Prijs: € 67,60
ISBN: 978 0 8132 2755 9
Aantal pagina’s: 288

Pim Valkenberg heeft als katholiek theoloog onderzoek gedaan naar de zogenaamde Gülenbeweging. Valkenberg gebruikt deze term liever niet en heeft het in navolging van de beweging zelf over de Hizmetbeweging. Het Turkse woord hizmet betekent dienst. De beweging wil dienstbaar zijn aan de mensheid. Met zijn theologische benadering is Valkenberg tamelijk uniek. Hiermee levert hij een belangrijke bijdrage aan de kennis over en het begrijpen van Fethullah Gülen en de Hizmetbeweging. Tot nu toe was het onderzoek op dit gebied overwegend sociologisch en historisch van aard.

In hoofdstuk 1 beschrijft Valkenberg zijn kennismaking en ervaringen met de Hizmetbeweging in Nederland. Al ruim 25 jaar houdt hij zich bezig met de dialoog tussen moslims en christenen. Zo kwam hij als medewerker van de Radboud Universiteit in Nijmegen in aanraking met de door Gülen geïnspireerde Stichting Islam & Dialoog. In 2012 is deze stichting samen met de Dialoog Academie verder gegaan als Platform INS (www.platformins.nl). Evenals elders wordt de Hizmetbeweging ook in Nederland met enig wantrouwen tegemoet getreden. In 2009 laat de overheid haar onderwijsactiviteiten onderzoeken. In 2010 concludeert de regering dat er geen reden tot interventie is, maar dat er wel sprake is van een gebrek aan transparantie. Sinds een aantal jaren levert ook de Turkse president Erdogan een flinke bijdrage aan het verdacht maken van de Hizmetbeweging.

Aan het einde van dit hoofdstuk gaat Valkenberg in op de waarde van de interreligieuze dialoog. Zij draagt bij tot een beter spreken over God. Hij acht het in principe mogelijk dat God de Koran gebruikt om het altijd mankerende beeld dat hij van Jezus Christus heeft, te corrigeren. Omdat Gülen op God gericht is, vraagt de bestudering van Gülen en de Hizmetbeweging volgens Valkenberg om een theologische benadering.

In hoofdstuk 2 is de recente geschiedenis van Turkije aan de orde. Tegen deze achtergrond wordt in hoofdstuk 3 het leven en werk van Gülen beschreven. Mohammed Fethullah Gülen wordt in 1941 in Korucuk, een klein dorp in het noordoosten van Turkije geboren. In 1959 begint hij met preken en onderwijzen. Gülen staat in de traditie van zijn landgenoten Rumi (1207-1273) en Nursi (1877-1960). Ook Gülen is nauw verwant met het soefisme zonder daar lid van te zijn. In 1965 komt hij als imam naar Izmir. Om nader onderzoek te doen heeft Valkenberg Izmir bezocht om mensen te interviewen die daar met Gülen hebben samengewerkt.

De preken en onderwijzingen van Gülen trekken veel bezoekers maar ook buiten de moskee is hij zeer actief. Hij zoekt de mensen op en spreekt ze aan in de koffiehuizen. Hun materiële en geestelijke noden leiden tot het ontstaan van de Hizmetbeweging. Naast armoedebestrijding en gemeenschapsvorming is er veel aandacht voor goed onderwijs. Dit leidt tot de oprichting van scholen en universiteiten in en buiten Turkije. In Izmir komt ook de sohbet tot ontwikkeling. De sohbet is het gesprek tussen vrienden over het geloof en het handelen vanuit het geloof. Veel van de preken van Gülen zijn op CD en DVD vastgelegd en nog steeds in ruime mate verkrijgbaar. Daarnaast zijn er vele boeken van en over hem verschenen. Gaandeweg groeit Gülen uit tot een zeer invloedrijke moslimgeleerde die velen inspireert hun geloof in de praktijk te brengen door anderen te dienen. De Hizmetbeweging groeit uit tot een wereldwijde beweging.

In hoofdstuk 4 wordt duidelijk hoe de Koran, Rumi en Nursi hun sporen in het denken en de spiritualiteit van Gülen hebben nagelaten. Valkenberg wijst erop dat er verschil is tussen de interne en externe communicatie van de Hizmetbeweging. Naar buiten communiceren zij meer op seculiere wijze terwijl hun interne communicatie veel sterker door de islam gekleurd wordt. Op deze wijze beogen zij een boodschap voor alle mensen te hebben. Dit gaat echter wel ten koste van de transparantie en bevordert de achterdocht betreffende de motivatie van de beweging. Valkenberg schrijft dat Gülen een islamitische agenda heeft maar geen islamistische. De islam is de bron voor de persoonlijke inzet, maar geen blauwdruk om de samenleving te herstructuren. De scheiding van ‘kerk’ en staat wordt door hen gerespecteerd. Er zijn geen Gülen moskeeën en er is ook geen Gülen politieke partij. Centraal in het denken van Gülen staat het behagen van God door de mensheid te dienen. Volgens Gülen gaat het in de Arabische islam om de vrees voor God, terwijl het in de Turkse islam om de liefde voor God gaat. De Turkse islam staat ook meer open voor de moderniteit, democratie, gelijkheid van man en vrouw en voor andere culturen en religies.

In hoofdstuk 5 wordt nader ingegaan op het karakter van de Hizmetbeweging. Er is geen sprake van volgelingen en van een leider in de persoon van Gülen. Hij is niet de leider van een organisatie en hij geeft geen opdrachten aan zijn volgelingen. De beweging laat zich beter beschrijven als een netwerk van gelijkgestemde zelfstandige organisaties. De autoriteit van Gülen is van spirituele aard. De basis van de beweging is het geloof. Dat gaat verder dan door het geloof geïnspireerd zijn. Het doel is God te behagen en de sohbet, het geloofsgesprek maakt wezenlijk deel uit van het leven van volgelingen van Gülen. In hoofdstuk 6 worden drie terreinen van dienstbaarheid beschreven. Dit zijn onderwijs, dialoog en liefdadigheid. Uitstekend onderwijs is een dienst aan de jongere generatie en is nodig om tot een nieuwe ‘gouden’ generatie te komen. De dialoog tussen de verschillende culturen en religies draagt bij aan de eenheid van de mensheid. De liefdadigheid komt voort uit de door de Koran aanbevolen sadaqa, de vrijwillige gift. Deze staat los van de zakat, de verplichte giften. Het gaat om een werkelijke daad van liefde.

In het laatste hoofdstuk maakt Valkenberg een vergelijking tussen de Hizmetbeweging en vergelijkbare vormen van religieus leven binnen het christendom. Binnen het christendom is er het kloosterleven als vorm van georganiseerd religieus leven en sinds midden vorige eeuw zijn er ook de zogenaamde nieuwe bewegingen. Van deze laatste groep vertonen de Focolarebeweging en de Gemeenschap van Sant’Egidio sterke overeenkomsten met de Hizmetbeweging. Beide zijn evenals de Hizmetbeweging onder meer actief op het gebied van interreligieuze dialoog. Op het gebied van onderwijs dringt de vergelijking met de jezuïeten zich op. Evenals de Hizmetbeweging zetten zij zich met het geven van onderwijs van hoge kwaliteit in voor de vorming van de jonge generaties.

Verder herkent Valkenberg de christelijke begrippen compunctio cordis en lectio devina ook binnen de Hizmetbeweging en bij Gülen. De compunctio cordis, de doorboring van het hart is de droefheid over de eigen zondigheid in combinatie met de vreugde over de onmetelijke liefde en genade van God. Deze ervaring van christelijke mystici herkent Valkenberg bij Gülen die bekend staat als de ‘huilende prediker’. Bij lectio divina gaat het niet om begrijpend lezen van Bijbelteksten of andere religieuze teksten maar om spiritueel lezen. Dit biddend lezen is een vorm van mediteren. Bij de benedictijnen maakt dit deel uit van de invulling van hun motto ora et labora (bid en werk). Bij de jezuïeten is het onderdeel van de Geestelijke Oefeningen van Ignatius. Deze verbinding tussen meditatie en actie herkent Valkenberg onder meer in sohbet bij de Hizmetbeweging.

Pim Valkenberg, die tegenwoordig hoogleraar aan The Catholic University of America is, levert met deze uitgebreide studie een belangrijke bijdrage aan de dialoog tussen moslims en christenen en in het bijzonder tussen de Hizmetbeweging en r.-k. Kerk.