Liduinalezing: Menselijke waardigheid

Op 8 april 2024 presenteerde het Dicasterie voor de Geloofsleer van het Vaticaan een document over menselijke waardigheid: Dignitas infinita (Oneindige waardigheid). De menselijke waardigheid heeft met alle aspecten van ons leven te maken, met ons leven als persoon en met ons leven samen met anderen. Het Conciliedocument Gaudium et Spes opent met de woorden: “De vreugde en de hoop, het leed en de angst van de hedendaagse mens, vooral van de armen en van alle lijdenden, zijn ook de vreugde en de hoop, het leed en de angst van Christus’ leerlingen; en er is niets echt menselijks, of het vindt weerklank in hun hart.”

Vanaf het eerste begin hanteert de sociale leer van de Kerk het begrip menselijke waardigheid. De mens is geschapen naar het beeld van God. In deze zin zijn alle mensen gelijkwaardig en is er geen verschil tussen man en vrouw, arm en rijk en is er geen sprake van rangen en standen. In de loop van de geschiedenis is het begrip menselijke waardigheid een groeiende rol gaan innemen in het denken van de Kerk.

Door de eeuwen heen heeft de Kerk nagedacht over de inrichting van de samenleving. In 1891 sloeg paus Leo XIII met de encycliek Rerum novarum op dit gebied een nieuwe weg in. Hij had oog voor de snel veranderende samenleving en legde de basis voor een katholieke maatschappijvisie. Dit wordt gezien als het begin van de sociale leer van de Kerk. Deze derde weg naast het liberalisme en het socialisme werd in 1931 door paus Pius XI verder uitgewerkt.

In 1961 verliet paus Johannes XXIII het idee van de derde weg. Er is niet langer sprake van een eigen systeem. Iedere samenleving heeft het recht haar eigen keuzes te maken. Deze worden vanuit het gelovige sociale denken van de Kerk beoordeeld. Hierbij is de aandacht voor de menselijke waardigheid een belangrijk criterium.

In 1967 verbreedt paus Paulus VI met de encycliek Populorum progressio het blikveld van de Kerk tot de hele wereld. Hij pleit voor de ontwikkeling van de gehele mens en van alle mensen. Paus Johannes Paulus II zet het milieuvraagstuk op de kerkelijke agenda. Benedictus XVI zet deze lijn door en paus Franciscus schrijft de encycliek Laudato si’. Hiermee staat de zorg voor de schepping definitief op de agenda van de Kerk. De sociale leer van de Kerk is steeds in ontwikkeling en zal dit blijven om steeds weer te kunnen reageren op de voortdurend veranderende situatie in de wereld.

Personalisme
Paus Johannes XXIII introduceerde het begrip personalisme. Ieder mens is een persoon, een wezen begaafd met verstand en vrije wil. Iedereen heeft rechten en plichten direct verbonden met het mens-zijn. De rechten van iedere mens zijn algemeen, onschendbaar, absoluut en onvervreemdbaar. Het gaat om de waardigheid van alle mensen. Hij schrijft: “Een mens die in dwaling is vervallen, houdt niet op een mens te zijn. Hij verliest nooit zijn persoonlijke waardigheid en dat is iets waar altijd rekening mee moet worden gehouden.” Dit betreft ook mensen met afkeurenswaardige politieke ideeën en aanhangers van andere religies. Daarmee is het de basis voor tolerantie. Ook leert de Kerk: Heb de zondaar lief, maar haat de zonde. De zonde wordt afgewezen; de zondaar niet.

De hele mens
Paus Johannes Paulus II verbindt de sociale leer met de moraaltheologie. De menselijke waardigheid is hierin een verbindend element. Het gaat niet alleen om de waardigheid van iedere mens; het gaat ook om de waardigheid van heel de mens, om ziel én lichaam, om alle denken en doen en vanaf het eerste begin tot het laatste moment van het leven. Hij schrijft: “Het gaat om de mens in zijn volle waarheid en zijn gehele persoon. Het gaat niet om een abstracte mens, maar om de mens zoals hij is, de concrete, historische mens.”

Hiermee vormt de menselijke waardigheid in de moraaltheologie de basis voor het denken van de Kerk over zaken als levenseinde, voortplanting en seksualiteit. De menselijke waardigheid geeft hiermee ook richting aan het leven van de mens zelf. Het gaat ook om je eigen waardigheid.

Geen middel maar doel
In onze omgang met anderen mag de ander nooit een middel zijn. Iedere mens is altijd een doel. Dus we kunnen mensen niet zien als proefkonijn, als kanonnenvlees, als lustobject, als kostenpost, als productiefactor of als consument. Altijd moeten wij voor ogen hebben dat de ander een mens is met eigen rechten en plichten en met eigen verlangens en strevingen. De ander kan nooit ondergeschikt worden aan wat wijzelf verlangen en nastreven.

Dignitas infinita
De verklaring Dignitas infinita gaat over de menselijke waardigheid. Paus Franciscus benadrukt voortdurend “het primaat van de menselijke persoon en op de bescherming van zijn of haar waardigheid in iedere situatie”. De menselijke waardigheid is een wezenlijk aspect van het mens-zijn. Het is onvoorwaardelijke, onvervreemdbare en niet te verliezen waardigheid. Het is de waardigheid van iedere mens zonder enige uitzondering en het is de waardigheid die het hele leven van een mens betreft van de conceptie tot aan de dood.

De menselijke waardigheid wordt bedreigd door zijn moord, zelfdoding, genocide, doodstraf, verminking, marteling, prostitutie, vernederende werkomstandigheden, mensonterende gevangenissen en onnodige psychologische druk. Daarnaast zijn het armoede, oorlog, lijden van migranten, mensenhandel en moderne slavernij, seksueel misbruik, geweld tegen vrouwen en femicide (vrouwenmoord), abortus, draagmoederschap, euthanasie en hulp bij zelfdoding, marginalisatie van mensen met een handicap, gendertheorie, geslachtsverandering en digitaal geweld. Deze laatste dertien bedreigingen worden in de verklaring nader omschreven.

De menselijke waardigheid baseert de Kerk op drie overtuigingen. Ten eerste is de mens door God uit liefde naar zijn beeld en gelijkenis geschapen. (Zie: Gn 1,26) Het leven is een geschenk van God. Hij roept ieder van ons op Hem lief te hebben en broederlijk in vrede en gerechtigheid met onze medemensen samen te leven. God geeft iedere mens en heel de mens – ziel en lichaam – dit geschenk van waardigheid.

De tweede overtuiging ligt in de menswording van Jezus Christus. “In het mysterie van de Menswording bevestigde de Zoon van God de waardigheid van het lichaam en de ziel, die samen de mens vormen.” Door zich met iedere mens te verenigen bevestigt Hij met zijn menswording de oneindige waardigheid van iedere mens. Hij is gekomen “om aan armen de Blijde Boodschap te brengen, aan gevangenen hun vrijlating bekend te maken, en aan blinden, dat zij zullen zien; om verdrukten te laten gaan in vrijheid”. (Lc 4,18) Hij verbindt zich met de geringsten: “al wat gij gedaan hebt voor een dezer geringsten van mijn broeders hebt gij voor Mij gedaan”. (Mt 25,40)

De derde overtuiging betreft de uiteindelijke bestemming van de mens. Onze waardigheid ligt niet alleen in onze oorsprong maar ook in onze bestemming: de gemeenschap met God, delend in zijn liefde en waarheid. “Ons allen is het gegeven met onverhuld gelaat de glorie van de Heer te aanschouwen en herschapen te worden tot steeds heerlijker gelijkenis met Hem; zo werkt de Heer die Geest is.” (2 Kor 3,18)

Met het toenemende belang van de menselijke waardigheid in het denken van de Kerk wordt de liefde het belangrijkste criterium in het denken van de Kerk over het menselijk bestaan. Paus Franciscus maakt duidelijk dat het denken over menselijke waardigheid altijd zowel de persoon als de gemeenschap betreft. De ethiek van het persoonlijk leven en de sociale ethiek kunnen niet los van elkaar gezien worden. Het zijn twee kanten van dezelfde medaille met de menselijke waardigheid als de bepalende waarde. Zo schrijft hij in Laudato si’ waarbij hij paus Benedictus citeert: “Daar alles in relatie staat, is de verdediging van de natuur evenmin verenigbaar met de rechtvaardiging van abortus. (…) ‘Als de persoonlijke en sociale zin voor de aanvaarding van een nieuw leven verloren gaat, dan verdorren ook andere voor het sociale leven nuttige vormen van aanvaarding.’”

Lezing op de feestdag van Sinte Liduina in Schiedam, 14 juni 2024

Zie hier voor een samenvatting van de verklaring Dignitas infinita.

Vragen voor een gesprek
Geschenk
De waarde van een geschenk is afhankelijk van de relatie tussen gever en ontvanger.
Noem een aantal voorbeelden.
Geef voorbeelden van bijzondere geschenken.
Wat betekent het dat ons leven, ons lichaam ons door God geschonken is?

Vrijheid
Wat betekent vrijheid voor je?
Zijn er verschillende ideeën over wat vrijheid inhoudt?
Voor welke vrijheid hebben mensen zoals in de Tweede Wereldoorlog hun leven gegeven.
Wat betekent het dat Jezus ons verlost, ons bevrijdt heeft?